|
|
Historia powstania
Strzelce Opolskie powstały na przełomie XIII i XIV wieku. Historycy uważają, że prawa magdeburskie nadal miastu książę Bolesław I opolski lub jego syn książę Albert – „pan na Strzelcach”. Jednak można przyjąć, że Stzelce prawa miejskie otrzymały w 1362 roku z rąk księcia Alberta.
Nazwa
Prawdopodobnie wywodzi się ona z strzelców książęcych, którzy w tutejszych czasach urządzali łowy i zamieszkiwali w grodzie. Na początku nazwa brzmiała „Strelcze”, potem „Strzelce Wielkie”.
Ludność
W średniowieczu ludność trudniła się uprawą ziemi, handlem, sadownictwem, bartnictwem i rzemieślniczą pracą. Następnie trudniła się transportem towarów do odległych miejscowości, nawet do innych krajów, Węgier, Triestu. Przewożono: sól, drewno, miód, rudę i pierze.
Władza
Władza administracyjna i sądownicza w I połowie XIV wieku należała do wójta Heymanna i ławników, a sądownicza do księcia. Pierwszym władcą był książę Bolesław I, po jego śmierci syn Albert, utworzył Księstwo Strzeleckie składające się z terenów Strzelec i Lublińca. Po śmierci Książe Henryk – siostrzeniec, również Książe Niemodlina i Prudnika. Potem Strzelce i Niemodlin przypadają księciu opolskiemu Bolkowi III (rządził kilka dni)
Budowa miasta
Miasto było otoczone murami obronnymi i posiadało dwie bramy: krakowską (obecnie ulica wałowa i droga prowadząca do parku) od wschodu i opolska (obecnie około 10 m za kościołem pw. Bożego Ciała) od zachodu. Mury obronne prowadziły od bramy krakowskiej, dalej ulicą Kościuszki – przez ogród parafialny do bramy opolskiej, następnie przez plac świątyni Bożego Ciała do dzisiejszych ruin zamku. Od strony południowej miasto chronił zamek i wał ziemny, potem rozciągały się bagna. W mieście powstały szlaki handlowe np. Wrocław – Kraków, z pobieranych szlaków utrzymywano drogi. W XIX wieku istniała szkoła przyparafialna.
Symbole walki
Przez region strzelecki i samo miasto Strzelce Opolskie przetoczyła się zawierucha powstańcza, szczególnie II powstanie w 1920 roku i III w 1921.
20 marca 1921 roku zorganizowany został plebiscyt, do którego przeprowadzenia powołano polskie i niemieckie komitety plebiscytowe. Przewodniczącym Polskiego Powiatowego Komitetu Plebiscytowego w Strzelcach Opolskich został Konrad Habryka, który 2 maja 1920 roku został śmiertelnie pobity przez nieznanych bojówkarzy. Następcą jego został Czesław Michalski. Niemiecki aparat plebiscytowy reprezentował Paweł Gundrum.
Komendę nad załogą aliancką w Strzelcach Opolskich pełnił angielski kapitan Bond, sprawujący zarazem funkcję kontrolera.
Obronę praw ludności zajmowali się polscy doradcy techniczni. Generalnym doradcą był Burmistrz z Leśnicy, pan Torska, podlegający władzy Anglika Bonda.
Plebiscyt odbył się 20 marca 1921 roku. W obwodzie strzeleckim na ogólną liczbę 45.412 głosujących za Polską padło 23.023 głosów, za Niemcami 22.389. Z grupy emigrantów – ogółem 7.399 osób – tylko 740 (3,2%) oddało głosy za Polską, a za Niemcami 6.659 (96,8%). Zaś spośród 38.013 stałych mieszkańców za Polską było 22.283 (58,6%), a za Niemcami 15.730 (41,4%). Na 122 gminy aż 79 głosowało za Polską (66,3%), a za Niemcami 43 gminy (33,7%).
W samych Strzelcach Opolskich na ogólną ilość 3.926 oddanych głosów za Polską było 558, za Niemcami – 3.364,4 głosy nieważne.
W nocy z 2 na 3 maja 1921 roku wybuchło powstanie w historii zapisane jako III Powstanie Śląskie.
Najbardziej zacięte walki toczyły się na linii frontu o długości 20 metrów, na trasie Strzelce Opolskie – Góra Świętej Anny.
Powstanie zakończyło się 11 – 13 czerwca 1921 roku podpisaniem, ze strony polskiej Wojciech Korfanty, ze strony niemieckiej generała Karola Hoefera, układu o zakończeniu działań zbrojnych.
Obszar plebiscytowy ponownie znalazł się Międzysojusznikowej Komisji Alianckiej. 20 października 1921 roku Rada Ambasadorów w Paryżu wcieliła w powiat strzelecki do państwa niemieckiego (wbrew wynikom plebiscytu w tym regionie).
Działacze polscy byli najbardziej zaangażowani w kampanię plebiscytową i powstania – w obawie przed szykanami ze strony władz niemieckich – wyemigrowali do Polski.
Późniejsze czasy
Miasto Strzelce Opolskie ostatecznie trafia we władze margrabiego Jerzego Brandenburskiego. W jego imieniu zarządzał starosta krajowy, Hans Jordan.
Zasługą Jordana jest wykonanie urbarza w 1534 roku. Dowiedzieć się można z niego między innymi, że w mieście mieszkało 82 posiadaczy domów, 9 kramarzy, 8 mieszczan nie posiadających własnego, 7 domów było niezamieszkałych, na przedmieściu mieszkało 21 rodzin. Urbarz zawierał dane o mieszkańcach, ich prawach, obowiązkach, instytucjach i budowlach miejskich.
Po śmierci margrabiego w 1543 roku ziemie strzelecką przejmuje jego syn Jerzy Fryderyk, a następnie król czeski Ferdynand.
W latach 1551 – 1554 Strzelce należały do królowej węgierskiej Izabeli. A następnie za długi miasto zostało przekazane hrabiemu Jerzemu von Rendernowi.
Rodzina Renderów generalnie uporządkowała administracje miejską w Strzelcach Opolskich. Od średniowiecza w herbie miasta, obok połowy orła piastowskiego, na drugim polu herbowym umieszczona była gałązka chmielu. Jednakże w wyniku uprawy winorośli (od 1600 r.) w miejsce chmielu pojawiła się w herbie gałązka winorośli.
W latach 1562 – 1596 znacznie odbudowano zniszczony zamek. Część pieniędzy na wygospodarował magistrat. Mieszczanie przede wszystkim zajmowali się rzemiosłem. Działalność prowadzili między innymi sukiennicy, piekarze, garncarze, kowale, ślusarze, szewcy.
W 1572 roku zaraza zdziesiątkowała ludność miasta. A w 1592 roku szalejący pożar zniszczył znaczną część Strzelec, min. Szpital, częściowo kościół świętego Wawrzyńca oraz wiele domostw mieszczan. Sytuacja ekonomiczna miasta była fatalna. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) pogłębiła biedę ludności. Dlatego podczas najazdu wojsk szwedzkich zdesperowani mieszkańcy pomagają Szwedom – sierpień 1626.
Przez pewien okres Strzelce wraz z księstwem raciborsko – opolskim były w posiadaniu królów polskich. W czasie panowania Jana Kazimierza strzeleckie ziemie dzierżawił i w jego imieniu administrował nimi hrabia Kasper Colona, aby w 1650 roku kupić je na własność. Colonnowie utrzymywali przyjazne kontakty z polskim dworem królewskim. Ród ten był ogromnie rozgałęziony i dlatego losy miasta są z tą rodziną związane aż do wymarcia linii śląskiej rodu Colonna (do roku 1807).
W XVII i XVIII wieku nastąpił rozwój ekonomiczno – handlowy na przedmieściach: opolskim, lublinieckim, krakowskimi. Miasto liczyło wtedy aż 90 budynków. Domy były budowane z gliny oraz drewna, a kryte gontami. W centrum stał ratusz i zwarty blok domostw.
Syn Gustawa, Karol Colonna wprowadził wolna konkurencję wśród rzemieślników. Przybyło dużo nowych zawodów i warsztatów: kowale, szewcy, sukiennicy, tkacze, kapelusznicy, krawcy, bednarze, cieśle, garncarze i stelmach.
W pierwszej połowie XVIII wieku zaczęto odbudowywać kościół św. Krzyża, oraz zajęto się remontem kościoła Wawrzyńca. Sytuacje materialna jednak znacznie pogorszyły lata nieurodzaju 1736 – 1739.
Podczas siedmioletniej wojny między Austrią,a Prusami w 1741r. Strzelce zostały zajęte przez wojska pruskie. Do połowy XVIII wieku cechy prowadziły swoje akta w języku polskim. Kazania w kościele św. Wawrzyńca i św. Krzyża również były głoszone w ojczystym języku aż do roku 1741, kiedy to król pruski Fryderyk II wydał rozkaz głoszenia kazania raz w tygodniu w języku niemieckim.
Gospodarnie zarządzał Strzelcami zmarły w 1752r. hrabia Karol Colonna,a następnie jego syn Norbert który uruchomił obecnie nieczynne piece hutnicze w Żędowicach. Norbert Colonna zmarł i został pochowany w Brzegu 6 maja 1761r.
Pewnym obciążeniem dla Strzelec było utrzymanie garnizonu pruskiego dlatego iż z braku koszar żołnierze byli rozlokowani w prywatnych kwaterach lecz sytuacja zmieniła się po polepszeniu stosunków politycznych pomiędzy Filipem Colonnem, a królem Fryderykiem II Wilhelmem. Pod koniec XVIII w. domy były kryte dachówką (do tej pory słomą).
Dzięki podróżom Filipa Colonny (Włochy, Francja, Holandia, Austria, Szwajcaria) zaczęto stosować urządzenia mechaniczne, osuszać tereny bagienne i wycinać puszczę strzelecką (wszystkim zarządzał Harrasowsky). W strzelcach rozwijała się wówczas hodowla owiec i bydła.
Wysokiej jakości wapień i żelazo umożliwiły rozwój przemysłu w Strzelcach. Do 1808 roku (reforma Steina -ustawa o samorządzie miejskim) strzelce miały cechy miasta rolniczego. W 1787 roku w Strzelcach działało 125 rzemieślników różnych zawodów. Ulice były brukowane. W mieście znajdowało się 90 domów, ratusz, kościół św. Wawrzyńca, dwa kościoły filialne (św. Krzyża i św. Barbary), zamek murowany, probostwo, szpital, szkoła katolicka, dworek, oraz trzy inne publiczne gmachy. Liczba mieszkańców Strzelec wzrastała: 1754r.-790 osób, 1781r.- 869 osób, 1800r.- 1.000.
Po śmierci Filipa Colonny w 1815 r. Strzelce znalazły się w rękach hrabiego Andrzeja Renarda . Z inicjatywy "ustawy o miastach" Steina 9 lutego 1809 w Strzelcach wybrano w sposób demokratyczny radnych i ich zastępców, a 18 lutego nowego burmistrza ,dr- a Clementa .Sytuacja ekonomiczna miasta nie była jednak najlepsza ponieważ miasto miało długi wojenne. Struktura miasta zmieniła się dopiero 1816-25 kiedy to z powodu rozbudowy drogi Wrocław- Opole- Strzelce- Bytom, przerwano mury miejskie. W1826 r., przy wlocie drogi do miasta od strony Opola, wybudowano kościół ewangelicki. W 1826r. wybuchł w mieście pożar. W połowie czerwca 1827r.Ponownie wybuchł pożar niszcząc ratusz. Nowy ratusz został odbudowany w latach 1844- 1846. W 1828r. wybudowano nową szkołę poza murami miasta. Nastąpił rozwój rzemiosła.
Nieregularne kształty miasta są spowodowane "wchłanianiem " małych wiosek.
W 1832 z inicjatywy Andrzeja Renarda zaczęto zakładać wielki park krajobrazowy. Podczas Wiosny Ludów sytuacja w mieście się nie zmieniła. Ludność systematycznie wzrastała. W 1848 roku podczas wyborów do parlamentu pruskiego właściciel Strzelec, hrabia Renard przegrywa mandat z polskim kontrkandydatem, zagrodnikiem Michałem Mrozem. Finansami hrabiego zarządzał skarbnik zamkowy Jan Józef Reichel wielki pasjonat historii naszego miasta. Na podstawie swoich notatek, Które Reichel prowadził latami opracował kronikę miasta. Zmarł w 1868r. i został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Wawrzyńca. W czasie II wojny kronika Reichela zaginęła.
Rodzina Renardów położyła pewne zasługi w rozbudowie szkolnictwa średniego w Strzelcach. W 1868r. magistrat strzelecki wynajął dwa piętra domu ( dzisiejsza ulica Wałowa) i otworzył dwuletnie progimnazjum. Syn hrabiego, Jan Renard ofiarował swoją własną część parku pod budowę nowoczesnego gimnazjum. Budowa budynku zakończyła się w roku 1872r. i w tym też roku pierwsi maturzyści opuścili mury szkoły. Od imienia hojnego ofiarodawcy gimnazjum przez szereg lat nosiło nazwę "Johanneum".
W 1889r. z inicjatywy Jana Renarda dobudowano przy szkole salę gimnastyczną. Jan Renard był znanym sportowcem w Europie lecz słynął również ze swoich liberalnych poglądów w kwestiach wiary i kościoła. Wśród historyków hrabia zyskał sobie miano wolnomyśliciela. Zmarł w 7 marca 1874 roku, a jego ojciec (Andrzej Maria ) osiem miesięcy później - 21 listopada 1874 roku ( Andrzej Renard uchodził za głęboko wierzącego katolika).
W II połowie XIX wieku Strzelce stały się dużym ośrodkiem przemysłu wapienniczego i maszynowego. Wnuk zarządcy cukrowni A.M Renarda w Czarnocinie- Henryk Ludwik Prankel, uruchomił w Strzelcach własny zakład ślusarski. Jego synowie Louis i Rudolf Prankel 1 lipca 1870r. otworzyli nową fabrykę maszyn rolniczych i odlewnię żelaza pod szyldem "Bracia Prankel Strzelce Wielkie".
Od 1874 roku burmistrzem w Strzelcach jest człowiek bardzo przedsiębiorczy i energiczny – Ehrnfried Gundrum. Z końcem 1874 roku panem zamku i dóbr strzeleckich stał się hrabia Castell – Castell, rezydujący do 1945 roku.
W tym okresie powstają między innymi w:
q 1869 r. – gazownia
q 1880 r. – dworzec kolejowy i oddana w tymże roku linia kolejowa Opole – Strzelce – Bytom
q 1881 r. – wapienniki typu Rumforda
q 1888 r. – więzienie obok dworca kolejowego
q 1892 r. – więzienie sądu grodzkiego
q 1894 r. – urząd pocztowy oraz rzeźnia miejska
q 1897 r. – szkoła miejska
Do 1901 roku powstają również:
q tartak firmy Prankel
q fabryka maszyn Schmigalla
q fabryka papy Ehrlicha
q browar Steimtza
q browar Dietricka
q fabryka cygar Bucka
q fabryka pończoch Czoka
q fabryka cementu
q wapienniki
Ten okres urzędowania był niezwykle trudny dla burmistrza E.Gundruma. Panował wtedy tak zwany kulturkampf, walka z religią katolicką. Nastąpił podział społeczeństwa: jedni byli prorządowi wyznania ewangelickiego, drudzy wyznania katolickiego. Działalność gospodarczą zahamowały ponadto wojna francusko – pruska (1870/71) oraz wzrost bezrobocia.
W czerwcu 1877 r na zebraniu urzędników miejskich, burmistrz wydał oświadczenie, że mimo prowadzenia oszczędnej polityki ekonomicznej, handlu drzewem i cegłą – kasa miasta nie jest w stanie wypłacić pensji urzędnikom.
Finanse miasta zaczęły ponownie polepszać się dopiero w 1883 r. Rok później, w lipcu, opracowano nowoczesny plan zabudowy przedmieść i samego centrum.
E.Gundrum został obrany na drugą kadencję od 1 października 1886 r. przez społeczeństwo i radnych. Wtedy to nastąpiło znaczne ożywienie budownictwa mieszkaniowego oraz inwestycji komunalnych. Pod koniec XIX wieku gazownia została wykupiona przez miasto. Staraniem magistratu i burmistrza w latach 1896 – 1900 wybrukowano wiele ulic za łączną sumę 21205 marek.
Po śmierci Gundruma w 1901 r. stanowisko burmistrza w Strzelcach objął syn zmarłego – Paweł Gundrum. Wybory odbyły się w pełni demokratycznie, w dniu 30 maja 1901 r. Nowy burmistrz pełnił swoją funkcję aż do 1924 roku. Jego zasługą jest wybudowanie sieci kanalizacji miejskiej i wodociągów (1908), wyposażenie strzeleckiej straży pożarnej, powiększenie obszaru miasta do 1, 159 ha, przebudowa ratusza, rozbudowanie sieci kolejowej Strzelce Opolskie, Fososkie w 1912 r. oraz rozbudowanie zakładów wapienniczych na tutejszym terenie.
Lata 1904 –1907 były czasem budowy nowego kościoła pw. Św. Wawrzyńca.
Kryzys gospodarczy w Strzelcach spowodowała pierwsza wojna światowa (1914 – 1918). Nastąpił upadek rzemiosła, handlu i inwestycji, brakowało surowców i ludzi do pracy.
